Van de inrichting van het stadsbestuur en van de veranderingen die daar in de loop van de eeuwen in zijn doorgevoerd werden in de algemene inleiding op p.14 e.v. al de algemene contouren geschetst. De 'olderman', die in de middeleeuwen als niet meestemmend voorzitter aan het hoofd van de raad had gestaan, verdween in 1515 van het toneel. Het gehele stadsbestuur bestond gedurende de zestiende en de eerste helft van de zeventiende eeuw uit de 'magistraat' (of 'raad') van twaalf personen, de dertienkoppige 'gezworen gemeente' en de - twintig - 'bevelhebbers' van de schutterij. Met ingang van 16 mei 1657 werd het oude en invloedrijke college van de gezworenen vervangen door een schijnbaar op Hollandse leest geschoeide maar veel minder machtige 'vroedschap', waarvan de veertig leden voor het leven werden benoemd.

Het veruit machtigste bestuursorgaan was en bleef tot 1795 de magistraat. Deze bestond sedert 1516 uit vier 'burgemeesters', zes 'schepenen' en twee 'bouwmeesters' (welke laatsten aanvankelijk naar middeleeuwse traditie ook nog wel 'raden' werden genoemd). De burgemeesters waren het hoogst in rang; het voorzitterschap van het college werd in driemaandelijkse wisseling steeds door een der burgemeesters bekleed. De status van de bouwmeesters was het laagst; in een resolutie van 3 oktober 1721 worden zij door een der schepenen nadrukkelijk als 'aghtersittende' magistraatsleden betiteld. Waarschijnlijk verwierven zij zich na verloop van tijd als wethouders van openbare werken en financiën in feite minstens zoveel macht: de schepenen hadden veel van hun oorspronkelijke rechtsprekende taken aan de burgemeesters - en met name de presiderende - moeten afstaan. Formeel overigens besliste de magistraat collegiaal; in rechtszaken woog een bouwmeester-stem niet minder dan die van een schepen en anderzijds stemden de schepenen in bijvoorbeeld de belangrijkste bouwzaken volwaardig mee. In de loop van de achttiende eeuw, en met name gedurende het laatste kwart ervan, wint binnen de magistraat de Bouwcommissie aan invloed. Zij regelt met name de dagelijkse gang van zaken op terreinen als goederenbeheer, openbare werken en ook financiën (men zie hiervoor hoofdstuk 2.9).

De ontwikkelingen vanaf 10 februari 1795, toen een nieuw politiek stelsel zijn intrede deed, behoeven hier een nadere opsomming. De vroedschap werd afgeschaft en op het niveau van het dagelijkse bestuur maakte de magistraat plaats voor de voorlopige of 'provisionele municipaliteit', die de eerste zou zijn van een reeks elkaar snel aflossende bestuurstypen. Op 10 april volgde de definitieve 'municipaliteit' en vanaf 20 april 1797 de 'raad der gemeente', die op 11 april van het jaar daarop in het kader van de Bataafse eenheidsstaat formeel werd afgezet maar 'provisioneel' voorlopig aanbleef. Dit duurde tot 10/13 december 1802, toen het 'gemeentebestuur' werd ingesteld. Met ingang van 1 februari 1808 traden 'burgemeester en wethouders' aan, die per 1811 op zijn Frans 'maire en adjuncten' werden genoemd; de burgemeester resp. maire was alleenvertegenwoordiger van de gemeente en hij vaardigde de formele besluiten ('dispositiën') uit. In het kader van de geleidelijke splitsing van bestuurlijke en rechterlijke macht functioneerde er met ingang van 13 december 1802 voor de rechtspraak een afzonderlijke college: 'drost en gerecht', dat per april 1806 werd vervangen door een college van zes 'schepenen', op zijn beurt met ingang van februari 1808 opgevolgd door een college van vier schepenen. Deze laatsten bleven in functie tot en met februari 1811, waarna de scheiding der machten in principe definitief werd doorgevoerd en het geheel afzonderlijke instituut van het 'vredegerecht' ontstond. In zekere zin werd de rol van de oude vroedschap na 1795 aanvankelijk overgenomen door de 24 'burger-gecommitteerden', vertegenwoordigers van de 12 'grondvergaderingen'. Na 1798 is hun rol vrijwel uitgespeeld. In februari 1808 treedt tenslotte weer een college van 'vroedschappen' ('municipale raden') op.

Ten behoeve van een efficiënte taakuitoefening werd het geheel van bestuurlijke verantwoordelijkheden in een aantal beleidsvelden of 'policiën' onderverdeeld. In elk geval in de jaren dertig van de zestiende eeuw waren dat er zes, geletterd A tot F. Door secretaris Wilko Folkerts werden zij in het stadboek (inv.nr. 124) ongeveer gekarakteriseerd als respectievelijk betreffende de straten en wallen, het burgerschap en de huurverhogingen (policy A), de brandbestrijding, de schoenmakers, bontwerkers en barbiers (B), de huizenbouw en de voorkoop (C), de bakkers, brouwers en wijn- en bierverkopers (D), de slagers en visverkopers (E) en tenslotte de straat- en grachtenvervuiling en de kooplieden (F). Preciezere invulling van deze eerder pragmatische dan logische verdeling van taken treft men in: Telting, De Friesche Stadrechten.
De zesdeling werd - vermoedelijk in de jaren vijftig van diezelfde eeuw - vervangen door de vierdeling die in de 'Policyboeken' van 1579 zichtbaar is gemaakt. Policy A werd daarbij benoemd naar de kerntaak van de 'Backerije', B naar het 'Burgerschap', C naar 'Wallen, straten en bruggen' en D naar 'Maten en gewichten'. Deze opzet bleef gedurende de gehele periode van de Republiek ongeveer gehandhaafd, maar veranderde in detail wel zozeer dat een meer precieze weergave hier niet zoveel zin heeft. Men wordt daarom verwezen naar de Policyboeken zelf (inv. nrs. 126-127), en met name naar de inhoudsopgaven (foll.2, 3, 23vso, 97, 223-225, 362, 436; en achterin de beide banden). Elke policy werd beheerd door drie leden van de magistraat, de zgn. policymeesters. Dat waren telkens één der burgemeesters, die gedurende hun gehele ambtsperiode van vier jaar hetzelfde terrein bleven beheren, en hetzij twee schepenen hetzij de beide bouwmeesters, die allen wél jaarlijks van policy wisselden. Overigens werd deze formele taakverdeling in de loop van de tijd steeds meer door de activiteiten van de al genoemde Bouwcommissie doorkruist.

De wijze waarop de magistraat jaarlijks werd verkozen (de 'raads-' of 'magistraatsbestelling') is aan nogal wat veranderingen onderhevig geweest. Van 1586 tot 1747 bezaten in Friesland Leeuwarden en Franeker als enige steden het recht van vrije magistraatsbestelling, wat inhield dat men zijn dagelijks bestuur in principe zonder tussenkomst van enig provinciaal orgaan kon kiezen. Vóór 1586 geschiedde de aanstelling door Stadhouder en Hof, met ingang van 1748 koos ('eligeerde') de stadhouder uit een voordracht ('nominatie') van drie. Voor de precieze procedure van het reglement van 1657/8 zij men verwezen naar Spanninga, 'Om de vrije magistraatsbestelling', p.143; voor de regelingen van 1586, 1615, 1751 en 1786 vergelijke men Spanninga, 'De magistraatsbestelling'.

Van de feitelijke bezetting van diverse bestuurscolleges zijn lijsten opgesteld, waarvan de modernste op de website www.historischcentrumleeuwarden.nl te raadplegen zijn. In druk verscheen Boomsma, 'Het Leeuwarder stadsbestuur van 1586 tot 1795'. Voor de schutterijofficieren, de 'bevelhebberen', zie (ook) inv.nr. 1793.

De rubriek 2.6.3, 'Geschillen en tumulten', is ingericht om die stukken een plek te geven waarin het politieke functioneren als zodanig van het stadsbestuur ter discussie werd gesteld. Weliswaar kennen de onderhavige kwesties vaak specifieke aanleidingen (financiën, regelgeving, verkiezingen bijvoorbeeld), uiteindelijk raakt de bestuurlijke legitimatie in het algemeen in het geding.

Elders in deze inventaris komen in rubriek 2.7.2.2 de niet altijd eenvoudig af te bakenen activiteiten van het gewestelijke 'stedenkwartier' aan de orde, waarin Leeuwarden van nature vaak informeel een voortrekkersrol vervulde. In de rubriek 2.10.2.1.4 vindt men stukken betreffende de behuizing van het stadsbestuur. De schutterij komt met haar 'Malefaitsgericht' aan de orde in hoofdstuk 2.12. De rubriek 2.17.2.6 betreft de zgn. 'Bouwmeestersbeurs', waaruit ondersteuning kon worden geput voor oud-stadsbestuurders of hun weduwen wanneer deze in (relatieve) armoede zouden komen te vervallen. - Buiten het stadsarchief zijn uiteraard de particuliere archieven van bestuurders relevant, zoals die van de families Cammingha, Martena, Burmania, Dorhout, Storm en Cats (HCL, toegangsnrs. resp. 181-A, 178, 179, 882, 183 en 185); maar ook het familiearchief Arnoldi, dat zich in Tresoar bevindt.