In 1787 werd Mantgum als volgt beschreven in de ’Tegenwoordige Staat der Vereenigde Nederlanden; veertiende deel; vervattende het vervolg der beschryving van Friesland’

JELLUM, of Hiellum, en by ouds Jhelum en ook wel Hellum genoemd, is een klein dorp met 14 stemmen, ten noorden van Beers en Weidum, aan den ouden Zeedyk gelegen. De Kerk van dit dorp, ter zyden van gemelden Dyk staande, heeft een vry hoogen spitsen toren, en daar tegen over, op het Nieuwland, vindt men de State Mammema, waarop in 1660 overleed Dominikus Justus van Botnia, de laatste van dit Adelyk geslagt en Grietman van Baarderadeel. Zyne eenige Dochter stierf in 1708, zynde Weduwe van den Kollonel Watse van Burmania, in welke familie toen deeze State gekomen is, welke thans bezeten en bewoond wordt door den Heer Jr. Wilko Holdinga Tjalling Kamstra, Baron thoe Schwartzenberg en Hohenlandsberg, die zo de huizing als plantagie grootelyks heeft doen verbeteren.

Jellum - Google Streetview, augustus 2016: klik op de foto voor een digitale verkenningstocht

In 419x Friesland, Van Slijkenburg tot Moddergat geeft de auteur - architectuur- en kunsthistoricus Peter Karstkarel - de volgende omschrijving:

Jellum is een streekdorp met een terp-verleden. Het dorp is ruim een kilometer lang en het vertoont op enkele plekken enige concentratie, maar verder is het los van structuur. Jellum heeft zich uitgestrekt langs de Hegedyk, de dijk van de voormalige Middelzee. In het noorden, op de gemeentegrens met Menaldumadeel, kruist de spoorweg Leeuwarden- Sneek de Hegedyk en daar lag ooit de halte Jellum-Boxum. Zuidelijker staat nabij de kruising met de Smidshoeke richting Hilaard flink wat bebouwing. Er zijn keurige middengangswoningen en arbeidershuizen bij en aan de nieuwlandszijde, in de Jellumer- en Beersterpolder, bovendien flinke boerderijen.

Even verder, waar bebouwing verder ontbreekt, staat ten westen van de dijk de fraaiste notabele woning van het dorp. Het brede middengangpand is omzoomd door een parkachtige tuin waarin nog een hoge wier aanwezig is. De woning is in een decoratieve mengstijl gebouwd met geprofileerde lijsten met kuivenstukken van pleister als wenkbrauwen boven de vensters en met originele blinden. Zowel de deur van de woning als die van het mooi gedetailleerde koetshuis hebben gietijzeren roosters. De Lytsedyk voert naar een grote kop-halsrompboerderij in het oudland met een opmerkelijk hoge melkkelder.

Opnieuw zuidelijker ligt de kerkbuurt, waarbij de kerk op een iets verhoogd kerkhof aan de zijde van het oudland staat. De reeks woningen ertegenover is in het nieuwland terecht gekomen. Hier ook weer enkele middengangwoningen, maar ook kleinere huizentypen. Het kerkhof is omzoomd door een haag van beuk en linde en door leilinden.

Jellum heeft een keurige, maar niet erg spannende 19de-eeuwse zaalkerk, die oudere kerken vervangt. De vorige toren moet vooral door een fikse spits zeer hoog opgerezen zijn, maar hij is in 1832 door onweer verwoest. Er moest een nieuwe worden gebouwd. De toren heeft voor de 19de eeuw kenmerkende versieringen, zoals rondboogfriezen. Het schip van de kerk heeft grote rondboogvensters met ijzeren traceringen. Op het dak liggen blauw geglazuurde gegolfde Friese pannen.

Links:

Heel veel informatie over Jellum (AlleCijfers.nl)
Beschrijving op wikipedia