In 1787 werd Stiens als volgt beschreven in de Tegenwoordige Staat der Vereenigde Nederlanden; veertiende deel; vervattende het vervolg der beschryving van Friesland.

"Steens , weleer Steenstede en in de landstaal Stiens. Dit Dorp is een der fraaiste van de geheele Grietenye, versierd door verscheiden fraaien wooningen en een ruime nette Kerk, ingewyd op den naam van St. Vitus. Achter deeze Kerk ligt de plaats Hajema, naderhand, en denkelyk al voor 200 jaaren, bezeten door ’t geslagt van Burmania. Juckema State, een half uur gaans ten Noorden van Steens, is onder anderen bewoond geweest door Philip Boschhuizen met zyne vrouw Anna Eisinga. Hy overleed als Grietman van het Bildt in 1651. Petterhuister State werd in 1698 bewoond door den Heer A. H. Phuil. In de tyden der oude oneenigheden, tusschen de Landen en de Steden, werden hier ter plaatse meermalen de landsdagen gehouden. Steens heeft 69 stemmen."
 
Het Aarderijkskundig Woordenboek van Van der Aa vermeldt het volgende over Stiens:

“Ook Steens, Steense, Stense en Steensede genaamd. De eerste bekende vermelding dateert uit 1399. Stiens is het aanzienlijkste dorp van Leeuwarderadeel. men heeft er eene groote binnenbuurt langs de vaart en den hoofdweg en een aantal schoone boerenplaatsen, tusschen uitmuntende bouw- en weilanden, welke zich oostwaarts uitstrekken tot de Ee en het Wynzer-Tigchelwerk, dat met zijne buurt daartoe behoort. Men telt er 230 h. en 1780 inwoners, die in den landbouw hun bestaan vinden en voornamelijk aardappelen, haver, boonen, vlas, garst en koolzaad aankweeken. Ook heeft men er een steenbakkerij.”

De oudste plattegrond van een deel van het dorp Stiens uit ca. 1658. Hierop staan de bezittingen weergegeven van het 
Ritske Boelema Gasthuis in Leeuwarden. Te zien zijn een deel van de Aldlânsdyk, de Petterhústerdyk, de Lutskedyk, de
Kakewei, It Kleaster en de bebouwing langs de Langebuorren oostzijde tussenPieter Jellessingel en Aeltsjemuoistege.
Bron: Archief Ritske Boelema Gasthuis

In 419x Friesland, Van Slijkenburg tot Moddergat geeft de auteur - architectuur- en kunsthistoricus Peter Karstkarel - de volgende omschrijving:

Stiens is een terpdorp dat enkele eeuwen voor het begin van de jaartelling is ontstaan op een kwelderwal ten oosten van de Boarnstroom. Van de grote reeks terpen ten noorden van Leeuwarden groeide Stiens uit tot het belangrijkste terpdorp. Het was een min of meer radiaal terpdorp en het rond het kerkhof lopende pad is ondanks de schaalvergroting van Smelbrêge en de Piter Jellessingel nog herkenbaar. Het is een van de belangrijkste ruimtelijke karakteristieken in de dorpskern, mede omdat het kerkhof is omzoomd door een drievoudige zoom van linden. Vooral het oostelijke segment rond deze kern raakte met radiaal en achterstraten en paden bebouwd.

De Hegebuorren in de oude dorpskern van Stiens. Google Streetview, 2010: klik op de foto voor een digitale verkenning

Stiens was ontsloten over de Stienservaart die vanaf de terp eerst bijna 700 meter naar het zuiden liep om vervolgens in oostelijke richting naar de Dokkumer Ee af te buigen. Langs en nabij deze vaart volgden ontwikkelingen van woningbouw en bedrijvigheid.

De oude dijk van de Middelzee ten westen van het dorp is in 1847 tot Stiens tot straatweg verbeterd en in 1901 kreeg Stiens ook nog spoorverbindingen. In 1901 opende de Noord Friesche Lokaal Spoorweg de lijn naar Dokkum en spoedig daarna de lijn over Het Bildt naar Barradeel. Beide lijnen deden Stiens aan en het dorp kreeg een station 1ste klasse en een flink remisegebouw. Het personenvervoer is in 1936 gestaakt, maar het goederenvervoer voor voornamelijk een aardappelexportbedrijf van Leeuwarden-Stiens vv is tot in de jaren negentig blijven bestaan. Station en remise staan nog aan de Lutskedyk. Toen de reizende krantenman Jacob Hepkema Stiens bezocht, noteerde hij onder meer: ‘Dat Stiens een kapitaal- dorp is, behoeft de bezoeker niet te vragen, als hij den aanbouw van deftige renteniershuizen in oogenschouw neemt, welke hier de laatste jaren zijn verrezen langs de vaart en aan den hoofdweg, in grooter getale dan ergens elders ten platten lande gezien wordt, met kapitale herbergen advenant.’ Deze burger- en herenhuizen, waaronder verschillende middengangwoningen, zijn vooral te vinden aan de Lege Hearewei, Smelbrêge, Langebuorren en Uniawei.

De infrastructurele vernieuwingen gaven impulsen aan het dorp en Stiens groeide ook in de breedte, naar de straatweg en naar het spoor. Na de annexatie van het zuidertrimdeel in 1943, bleef van Leeuwarderadeel alleen het noordertrimdeel over en van deze kleine gemeente werd Stiens de hoofdplaats. Het duurde evenwel nog enkele tientallen jaren voordat het gemeentehuis ook naar Stiens verhuisde.

De Langebuorren in het centrum van Stiens. Google Streetview, 2010.

Na de oorlog, vooral sinds het midden van de jaren zestig, is Stiens als forensenplaats van Leeuwarden sterk gegroeid en als geheel is het dan ook een jonge plaats met een oude kern. Tegen de oostelijke marge van de middeleeuwse dorpskern is aan het einde van de 20ste eeuw een soort kleinstedelijk plein, het Sint- Vitusplein met winkels ontwikkeld. De Sint-Vituskerk is een robuuste kerk met een forse zadeldaktoren. Het romaanse tufstenen schip werd aan het einde van de 11de of het begin van de 12de eeuw gebouwd. De muren vertonen grote spaarvelden met daarin (dichtgezette) kleine rondboogvensters. Het koor is iets smaller dan het schip en is in de 13de eeuw van baksteen gebouwd. Dit koor bezit een vijfzijdige sluiting, die in de 19de eeuw nog eens is vernieuwd. Met de verhoging en de vele reparaties van het schip vertoont het muurwerk van de kerk een boeiend historisch tapijt. De toren dateert uit de 15de eeuw en is opgebouwd uit vier geledingen. Er hangen drie klokken in, één uit 1381, een tweede die Arent van Wou in 1509 goot en een derde uit 1607 van de hand van Gregorius van Hall. Het interieur bevat enkele 17de-eeuwse herenbanken en een 18de-eeuwse kansel. Onder de grafzerken valt een zeer grote portretzerk voor Philips van Boshuysen en diens vrouw Anna van Eysinga uit het midden van de 17de eeuw op.

Tegenover de zuidzijde van de kerk staat het kloeke, gepleisterde Sint-Vitushûs dat in het midden van de 19de eeuw als herberg Het Lands Welvaren is gebouwd. Schuin ertegenover staat De Smalle Brug die nog steeds als herberg functioneert.  

States:

Eminga- of Aemingastate:
Gelegen onder Stiens. Volgens de overlevering zou deze state tegen de state Ebinga onder Hijum bloedige oorlogen gevoerd hebben. Ter plaatse waar zij gestaan heeft, ziet men thans eene hoeve, in eigendom behoorende aan Reinder Pieters Miedema, van beroep landbouwer, en bewoond door Pieter Reinders Miedema. Hoewel tot Stiens, is deze state digter bij Finkum gelegen, waarvan zij ongeveer 10 minuten verwijderd ligt. Van de oude state zelve, op de kaart van Schotanus voorkomende, kan men nog eenige overblijfselen zien, aan de hoogte van den grondslag, alsmede aan de breede grachtswijze slooten, welke dezen in het virkant omsluiten, terwijl ook nog de singel zichtbaar is, hoewel de boomen, sedert ongeveer jaren, reeds zijn omgehouwen.

Eringastate:
State nabij het dorp, ook Boksreed genoemd naar de pleats ‘De Bok’, waarin in jaren bewoner was P. de Vries.

Burmaniastate te Stiens in 1723. Tekening: Jacob Stellingwerf.

Hajema- of Haijomastate, ook Burmaniastate:
Noord-oost van de Kerk, circa 1750 afgebroken (zie afbeelding hierboven).
 
Haysmastate:
Ten noorden van Stiens.

Juckemastate te Stiens in 1722. Tekening: Jacob Stellingwerf.

Juckema- Jukkemastate:
Afgebroken in 1750. Terp ter plaatse afgegraven in 1899. Ter plaatse staat nu het ‘Terphuis’ aan de Hege Herewei (zie afbeelding hierboven).

Mellinga:
1,5 km. ten noorden van Stiens, aan de weg naar dichtbij Finkum (nu nog Mellinga-pleats). Afgebroken circa 1740.

Petterhuisterzate.

Riniastate:
Aan de oude weg naar Hijum, ter hoogte van de huidige rondweg om Stiens. Afgebroken in 1807.

Uniastate:
Ter plaatse van de voormalige gereformeerde kerk (nu opslag meubelen).

Het Witte Huis:
Landhuis, halverwege de huidige Wythústerwei, afgebroken in 1862.

Zie ook:

Ooit hing in Stiens bij Café De Smalle Brug de 'Roskam' uit!

Links:

Documentatiestichting Leeuwarderadeel
Beschrijving op Wikipedia
Heel veel informatie over Stiens (AlleCijfers.nl)
Stiens vanuit de lucht
Herinneringen Pieter Jelles Troelstra (1860-1930)
Stinze Stiens (huis aan Smelbrêge 6 met de daarachter gelegen 'Vlaskamp-tuin'