Voorafgaand aan de eeuw waarin het nu nog resterende gedeelte van het stadsarchief een aanvang neemt, was Leeuwarden een kleine stad van misschien rond de tweeduizend inwoners, in een gewest dat formeel rechtstreeks door de keizer, maar in feite in los verband door zijn eigen vertegenwoordigende lichamen werd bestuurd. *  Oorspronkelijk ontstaan op drie aan de Middelzee gelegen terpen, had Leeuwarden zich in de negende eeuw tot kerkelijk en in de tiende eeuw tot economisch centrum ontwikkeld, vanwaaruit in de elfde eeuw verre handel met Noord- en Oost-Europa werd gedreven. In de dertiende eeuw werd Leeuwarden stad, niet door de gebruikelijke privilegiëring door een landsheer - want die ontbrak - maar door een feitelijke erkenning door zijn buren en zijn handelspartners, ook al raakte de verre handelsfunctie door de dichtslibbing van de Middelzee juist toen in wezenlijke mate beperkt. De veertiende eeuw was waarschijnlijk een eeuw van stagnatie, in de vijftiende begon een periode van groei die zo'n tweeënhalve eeuw zou aanhouden.
De vijf oudste stukken die het archief nu nog telt, betreffen de uitbreiding van het stedelijke rechtsgebied met de aangrenzende parochies Oldehove en Hoek, die in 1435 haar beslag kreeg. Daarmee werd een gegroeide situatie juridisch en politiek bevestigd en werd een doorgaande natuurlijke ontwikkeling gefaciliteerd.

Van de organisatie van de stedelijke macht van vóór die tijd is niet zo veel bekend. De communale 'landsgemeenten' van Ooster- en Westergo, die sedert het midden van de dertiende eeuw het gewest bestuurden, boetten geleidelijk aan gezag in, terwijl de groeiende stedelijke handelseconomie een steeds krachtiger positie zou gaan innemen tegenover de machtigste politieke factor in het gewest: de adel of hoofdelingenstand. In 1482 kregen de typisch stedelijke belangen zelfs even gestalte in een heus politiek verbond tussen Leeuwarden, Sneek en Bolsward (en later nog even Franeker), dat echter niet langer dan vier jaar stand hield. *  Typerend voor de vijftiende-eeuwse vetemaatschappij is dat de - vaak door persoonlijke toevalligheden geïnspireerde - politieke tegenstelling tussen 'Schier' en 'Vet' zich niet door de 'rationele' economische tegenstelling stedelijk versus ruraal liet wegdrukken: de politieke koers van elke stad werd behalve door de typisch stedelijke handelsbelangen in hoge mate ook door de persoonlijke belangen van de aanwezige stadsadel bepaald.

Het vetkoperse Leeuwarden van de vijftiende eeuw werd bestuurd door 'Recht en Raad', een college van drie 'raadsluiden' en negen 'schepenen' (waaronder drie 'burgemeesters') onder voorzitterschap van een 'olderman', een functiebenaming die wellicht teruggaat op het vóórstedelijke marktrecht, waarbij de voorzitter van het koopliedengilde voor de duur van de markt een bijzonder gezag over de stad kan hebben uitgeoefend. *  De olderman - die in zaken van rechtspraak niet meebesliste - werd gekozen uit stadsadel en -patriciaat. Rond 1477 duiken in de bronnen naast 'recht en raad' de 'mena tretteen' op, de 'gemene dertien', een college dat in belangrijke zaken meebesliste en tevens een controlerende functie vervulde. Het optreden van de gilden als invloedrijke politieke factor beperkte zich hoofdzakelijk tot de periode eind 1481 tot 1487, toen Leeuwarden zijn meest expansieve stedelijke ambities kende. In juli 1487 vond het Bieroproer plaats, waarna de schieringer partij, vertegenwoordigd door Leeuwardens erfvijand Worp Lieuwes Jukema, voor enkele jaren het bewind overnam. Eind 1492 greep de vetkoperse burgerij weer de macht en stelde zich daarbij onder de bescherming van de stad Groningen, die daarvoor een schepenplaats in het stadsbestuur bedong (de 'kastelein'). Met de vestiging van het centrale gezag in Friesland eind 1498 verdwenen de Groningers weer van het toneel.

Vanaf de vijftiende eeuw had de stedelijke Raad een eigen behuizing, in de vorm van het begin zestiende eeuw zo genoemde 'Olde Raethuis', dat op de zuidhoek van het Naauw en de Groentemarkt moet hebben gestaan. *  Ongeveer tezelfdertijd zal het stadsbestuur ook over een vaste secretaris hebben beschikt, die ervoor zorgde dat de administratieve vastlegging van het bestuurlijke handelen werd geprofessionaliseerd. Deze functionaris was nog niet in alle opzichten ambtenaar in moderne zin, mogelijk eerder een min of meer zelfstandige ondernemer met een eigen schrijfkamer die zich contractueel aan de stad gebonden had. Naast een secretaris had de stad - in elk geval in 1478 - ook de beschikking over een bode. *